مقدمـه
مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و کیفری است و مسئولیت کیفری ناشی از جرم و یکی از بنیادهای حقوقی است که بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت کیفری است.
به همین مناسبت نخستین پرسشی که در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است که ببینیم تدبیر قانون گذار کیفری در مسئول شناختن افرادی که قوانین جزایی را نقض می کنند چیست؟
بطور کلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت کیفری مطرح می شود که از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل کیفر و تعیین میزان مجازات مرتکب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب کاریکه انجام داد و مستلزم آن است که مستحق کیفر، از نظر جسمی و روانی و رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد که توانایی درک صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتکب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر کیفری مسئول شناخته شود.
اثبات این مسئله که یکی از مسائل موضوعی حقوق جزا و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی کیفیات مربوط به شخصیت مرتکب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت کیفری مرتکب و صدور حکم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و کیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتکب را تحت عنوان عوامل توجیه کننده و رفع کننده باعث زوال مسئولیت کیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت کیفری را به خوبی روشن می کند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت کیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.
فهرست مطالب
عنوان صفحه
۱- ۱
۲- مقدمه ۲
۳- فصل اول- مفاهیم مسئولیت ۴
مفاهیم مسئولیت) الف- مفهوم لغوی مسئولیت ۵
ب- مفهوم کلی مسئولیت ۶
ج- مسئولیت در قرآن کریم ۷
د- مسئولیت اخلاقی ۹
هـ- مسئولیت اجتماعی ۱۰
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه ۱۰
الف- جنبه فردی مسئولیت ۱۰
ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه ۱۲
۴- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری ۱۵
مفاهیم مسئولیت کیفری ۱۶
مسئولیت واقعی و انتزاعی ۱۷
مقایسه مسئولیت با تکلیف ۱۹
تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت ۲۰
۵- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت ۲۱
سابقه تاریخی مسئولیت ۲۲
الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام ۲۴
بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام ۲۵
۱- ویژگی جمعی بودن مسئولیت ۲۵
۲- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات ۲۷
۳- موضوعی بودن مسئولیت ۳۱
– در ایران باستان ۳۱
– در روم باستان ۳۳
– در یونان باستان ۳۳
ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر ۳۳
۶- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام ۳۶
مسئولیت کیفری در ۳۷
الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام ۳۸
ب- اصول حاکم بر مسئولیت کیفری در اسلام ۴۰
بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری ۴۰
بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت ۴۲
بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها ۴۳
بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها ۴۴
۷- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران ۴۷
مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران ۴۶
الف- در قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴ ۴۶
ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب ۱۳۳۹ ۴۷
ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی ۱۳۵۲ ۴۸
د- مجازات اسلامی مصوب ۱۳۰۷ ۴۸
۸- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری ۵۰
حدود و قلمرو مسئولیت کیفری ۵۱
بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا ۵۱
الف- اهلیت جنایی ۵۱
ب- اهلیت مادی یا واقعی ۵۲
ج- اهلیت جزائی ۵۳
مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی ۵۴
اهلیت جزایی و مسئولیت کیفری ۵۴
بخش دوم- تقصیر و مسئولیت کیفری ۵۵
قلمرو تقصیر در حقوق جزا ۵۷
الف- تقصیر در قلمرو وسیع ۵۷
بند اول- ادراک و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده ۶۰
بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده ۶۰
ب- تقصیر در قلمرو محدود ۶۱
ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات ۶۲
بخش سوم- اسناد و مسئولیت کیفری ۶۳
انواع اسناد در حقوق جزا ۶۳
الف- اسناد یا انتساب مادی ۶۳
ب- اسناد یا انتساب معنوی ۶۴
اسناد مادی و مسئولیت کیفری ۶۵
اسناد معنوی و مسئولیت کیفری ۶۶
۹- فصل هفتم) ارکان اهلیت جزائی ۶۷
ارکان و اهلیت ۶۸
رکن اول- ادراک ۶۸
الف- مفهوم ادراک و تمییز ۷۰
ب- نقش ادراک در مسئولیت کیفری ۷۲
ج- عقل در مفهوم ادراک ۷۳
د- عقل در مقررات جزائی ایران ۷۵
هـ – عقل در حقوق جزائی اسلام ۷۶
رکن دوم- اختیار ۷۸
مفاهیم و کاربردهای اختیار ۷۸
الف- اختیار در لغت ۷۸
ب- اختیار در مفهوم فلسفی ۷۹
بند اول- عنصر قدرت ۸۰
بند دوم- عنصر اراده ۸۰
ج- اختیار در مفهوم حقوقی ۸۱
بند اول- مفهوم نقش اراده ۸۱
۱- نقش اراده در رکن مادی جرم ۸۲
۲- نقش اراده در رکن روانی جرم ۸۳
بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق ۸۳
۱- اختیارات در لغت ۸۴
۲- اختیار در تکالیف و جزائیات ۸۴
رکن سوم- علم به ۸۵
الف- مفهوم قانون ۸۵
بند اول- نص جزایی ۸۶
بند دوم- عدم مشروعیت جزایی ۸۶
ب- نقش علم به ۸۷
بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی ۸۸
بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون ۸۸
بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت کیفری ۸۸
بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات ۸۹
۱۰- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری ۹۰
عوامل رافع مسئولیت ۹۱
علل عدم مسئولیت ۹۲
الف- علل توجیه کننده جرم یا علل مشروعیت ۹۲
ب- عوامل رافع مسئولیت ۹۲
ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی ۹۳
طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل ۹۳
الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت کیفری ۹۳
بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی ۹۳
بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی ۹۳
ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت ۹۴
بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت ۹۴
بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف کننده یا تخفیف دهنده مجازات ۹۴
بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و معافیت از مجازات ۹۶
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شرکت کنندگان ۹۷
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و مسئله مسئولیت مدنی ۹۷
خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری ۹۹
مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت کیفری ۱۰۰
مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت ۱۰۱
۱۱- فصل نهم) جنون ۱۰۲
کودکی و مسئولیت ۱۰۳
تاریخچه ی مسئولیت کیفری ۱۰۳
طفل ۱۰۴
مفهوم ۱۰۸
الف- مفهوم علمی بلوغ ۱۰۸
ب- معیار بلوغ در قفسه ۱۱۰
بند اول- معیار بلوغ در کتاب ۱۱۰
بند دوم- معیار بلوغ در سنت ۱۱۱
بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ ۱۱۱
اهمیت جرایم ۱۱۳
مسئولیت جزایی ۱۱۴
مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره ۱۱۵
الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز ۱۱۶
ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز ۱۱۷
ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ ۱۲۰
مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ۱۲۱
الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات ۱۳۰۴ ۱۲۱
ب- قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۵۲ ۱۲۲
ج- قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۶۱ ۱۲۳
مسئولیت اجزایی اطفال در ۱۲۵
الف- ۱۲۵
ب- ادراک یا ۱۲۶
بند اول- ۱۲۷
بند دوم- ۱۲۸
سن تمییز در حقوق جزای ۱۲۹
الف- سن عدم مسئولیت جزایی ۱۳۰
ب- سن مسئولیت جزایی نسبی ۱۳۰
ج- سن مسئولیت جزایی کامل ۱۳۱
۱۲- فصل دهم) ۱۳۳
جنـون ۱۳۳
سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین ۱۳۳
جنون از مسایل موضوعی ۱۳۵
تعریف ۱۳۶
انواع ۱۳۷
اول- اختلالات سیستم ۱۳۸
دوم- جنون ۱۴۰
سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الکلی و مواد مخدر ۱۴۰
ارزیابی یا نحوه احراز ۱۴۶
الف- کارشناس ۱۴۶
ب- همکاری کارشناس و قاضی ۱۴۷
جنون در قوانین سابق جزایی ۱۴۸
جنون در قانون مجازات ۱۴۹
ضوابط قانونی حاکم بر مفاهیم ۱۵۰
آثار ۱۵۲
لزوم احراز جنون در حال ارتکاب جرم ۱۵۵
الف- تقارن جنون یا ۱۵۵
ب- تلازم جنون یا ۱۵۷
ج- جنون ۱۵۷
تأدیب ۱۵۸
تشریفات اداری نگاهداری ۱۵۸
مسئولیت مدنی ۱۵۹
۱۳- فصل یازدهم) جبر و اشتباه ۱۶۰
بخش اول- مفاهیم ۱۶۱
الف- تعریف ۱۶۱
ب- اجبار و ۱۶۱
ج- اجبار و ۱۶۴
د- خلاصه تفاوت های اجبار با اکراه و جنون واضطرار ۱۶۷
بند اول- تفاوت اجبار و اکراه ۱۶۷
بند دوم- تفاوت اجبار و جنون ۱۶۷
بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار ۱۶۷
بخش دوم- انواع مختلف اجبار ۱۶۸
الف- اجبار ۱۶۸
بند اول- علل اجبار مادی ۱۶۸
بند دوم- شرائط اجبار مادی ۱۶۸
اجبار مادی با منشأ درونی ۱۷۳
ب- اجبار معنوی ۱۷۴
بند اول- اجبار معنوی خارجی ۱۷۴
شرایط اجبار معنوی خارجی ۱۷۴
بند دوم- اجبار معنوی داخلی ۱۷۷
نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت کیفری ۱۷۷
نقش تحریک در مسئولیت کیفری ۱۷۸
تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر ۱۷۹
بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران ۱۷۹
الف- قانون مجازات عمومی ۱۷۹
ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی ۱۷۹
ضوابط قانونی حاکم بر اجبار ۱۸۱
الف- اکراه در ۱۸۱
ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد ۱۸۲
ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات ۱۸۲
شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی ۱۸۲
مسئولیت مدنی در زمینه اجبار ۱۸۲
۱۴- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه ۱۸۳
بخش اول- مفاهیم ۱۸۴
تعریف ۱۸۴
مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن ۱۸۵
الف- ۱۸۵
ب- ۱۸۶
ج- ۱۸۷
د- ۱۸۸
هـ – ۱۸۸
و- ۱۸۹
ز- ۱۸۹
تفاوت میان جهل و ۱۹۰
جایگاه اشتباه در حقوق ۱۹۲
الف- اشتباه در ۱۹۲
ب- اشتباه در ۱۹۴
بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی ۱۹۵
الف- جهل ۱۹۵
ب- جهل بسیط (شبهه) ۱۹۷
بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه ۲۰۳
الف- جهل و شبهه حکمیه ۲۰۴
ب- جهل و شبهه موضوعیه ۲۰۴
ج- جهل ۲۰۶
د- جهل ۲۰۶
بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی ۲۰۷
الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد ۲۰۷
ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات ۲۱۰
ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات ۲۱۴
بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق جزای عرفی ۲۱۷
الف- تأثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری ۲۱۷
ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت کیفری ۲۱۸
بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق اسلامی ۲۱۸
الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت کیفری ۲۱۸
بند اول- ادله برائت ۲۱۹
بند دوم- قاعده درأ ۲۲۰
بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل ۲۲۱
ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری ۲۲۵
بند اول- قاعده اشتراک احکام میان عامل و جاهل ۲۲۶
بند دوم- قاعده وجوب تعلم احکام ۲۲۷
بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احکام اسلامی ۲۲۷
ج- اَلجَمعْ مَهما اَمکَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد کردن آنهاست)۲۲۸
بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران ۲۳۲
الف- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب حد ۲۳۲
۱- جرم ۲۳۳
۲- حد ۲۳۴
۳- جرم ۲۳۵
ب- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب قصاص ۲۳۶
بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف) ۲۳۸
بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت) ۲۴۰
ج- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب دیه ۲۴۱
بند اول- جهل حکمی ۲۴۳
بند دوم- جهل موضوعی ۲۴۴
خلاصه ۲۴۷
فهرست منابع و مآخذ
فهرست منابع و ماخذ
امام علی(ع) نهج البلاغه (فیض الاسلام) ، ص ۹۷۸
امام خمینی(ره) ، توضیح المسائل ، (مبحث امر به معروف و نهی از منکر) ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، ص ۳۶۳ ، سال ۱۳۶۲ و مساله ۲۱۴۲ الی ۲۱۸۵٫
امام خمینی(ره) ، تحریر الوسیله ، ج ۲ ، شرایط وجوب حد سرقت ، ص ۶۱۲٫
آشوری محمد ، عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی نشریه موسسه حقوق تطبیقی اسلامی ، ص ۲۱ ، شماره ۷ سال ۱۳۶۱٫
آیت ا… مرعشی، سید محمدحسن، نشریه حقوق دانشکده علوم قضایی، دوره اول، شماره اول، ۱۳۷۰، صص۱۰-۱۱٫
آیت ا… موسوی بجنوردی، فصلنامه حق، شماره ۸، دو قاعده فقهی و قواعد فقه.
اردلانی ، علی ، مسئولیت جزایی در جوامع باستانی ، مجله کانون وکلا ، شماره ۹۳ ، ص ۸۸-۸۹
اورتولان ، عناصر حقوق جزا ، جلد اول ، شماره ۴۱۶٫
آیموف ، ایراک ، تن آدمی ، مترجم ، محمود بهزاد ، تهران ، شرکت علمی و فرهنگی ، ج ۲ ، ص ۴۵۸ ، سال ۱۳۷۸ هـ .ق
